Illustratie: RosZie. Logo: auteur

Leestijd: 11 minuten

Lange tijd dacht ik dat ik uit Liefde handelde wanneer ik mijn eigen wensen en behoeften opzijzette om iets voor een ander te doen. Dat gedrag was een direct gevolg van mijn overontwikkelde vermogen om te pleasen in reactie op gevaar, ten koste van mijn vermogen om te vluchten, te vechten of te bevriezen. Omdat ik mijn eigen behoeften maar een beperkte tijd kan negeren, sloeg die liefde onvermijdelijk om in haat, meestal jegens mezelf of de persoon van die ik beweerde lief te hebben.

Als we met Liefde een staat van zijn bedoelen waarin we tolerant, respectvol, genereus en nieuwsgierig zijn, en van waaruit we oprecht genieten van de ontwikkeling, groei en rijping van anderen en onszelf, dan wijst Liefde op de mogelijkheid om die kwaliteiten te trainen en in praktijk te brengen. We kunnen dit beschouwen als de goddelijke Liefde die geen tegendeel kent. Deze bestaat in verschillende vormen en kan worden onderscheiden van de liefde die het tegenovergestelde is van haat, die vaak voortkomt uit angst of hebzucht en een verlangen om te bezitten.

Vaker wel dan niet beweren velen van ons echter te handelen uit Liefde, terwijl de belangrijkste motivator eigenlijk de liefde die voortkomt uit angst of hebzucht blijkt te zijn. Zo wordt het bijvoorbeeld als vanzelfsprekend beschouwd om onzelfzuchtigheid gelijk te stellen aan Liefde. Toch resulteert volledige onzelfzuchtigheid, voortkomend uit onwetendheid over de eigen fysieke en mentale behoeften of een gevoel van trots omdat men nooit iets voor zichzelf wil, vaak in vermoeidheid, depressie, verstoorde relaties of mogelijk levensbedreigende ziekten.[1] Dat komt omdat ze niet handelen uit Liefde, maar uit angst dat hen iets onbeschrijfelijk ergs zal overkomen als ze zich anders zouden gedragen, en, God verhoede, daadwerkelijk iets voor zichzelf zouden doen.

Omdat dit slechts één van de talloze exemplarische problemen van dergelijke onwetendheid is (waarvan ik er vele kan beamen), zowel op micro- als macroniveau, is het begrijpen van de verschillende vormen van Liefde en hoe deze onderscheiden kunnen worden van de op angst en hebzucht gebaseerde liefde, niet alleen academisch interessant, maar een absolute noodzaak als we een vreedzame samenleving willen creëren waarin vrolijke mensen wonen.

Laten we daarom het boek Liefhebben – Een kunst, een kunde van psychoanalyticus Erich Fromm als leidraad gebruiken om vijf verschillende soorten Liefde te identificeren, hoe ze als Liefde kunnen worden beoefend en hoe we ze kunnen onderscheiden van de op angst en hebzucht gebaseerde liefde. Tegelijkertijd zullen we ontdekken waarom zelfkennis onmisbaar is als we willen weten wat Liefhebben betekent, en hoe oprecht Liefhebben onze algemene staat van zijn verandert van angstig en gesloten naar open en vreugdevol.

1: De term broederliefde verwijst naar Liefde voor onze medemens en in extensie voor alles wat bestaat, het universum als geheel. Dit type Liefde kenmerkt zich door een oprechte wens naar gezondheid, betekenis en verbondenheid voor iedereen en alles, van de amoebe en de mug tot tijgers, bergen, planeten en mensen. Dat wil zeggen, ALLE mensen; dit type liefde is inclusief in de zin dat we oprecht gezondheid, welvaart en betekenis/verbondenheid kunnen wensen voor elk wezen, niet alleen voor degenen die we toevallig kennen en aardig vinden.

Mensen die dit type Liefde uitleven, gedragen zich als de hemel, de aarde, water en de zon. Want de hemel omarmt alle wezens zonder onderscheid, de aarde ondersteunt alle wezens zonder onderscheid, het water voedt alle dingen zonder dat het haar bedoeling is en de zon maakt geen onderscheid op wie ze schijnt.

Het cultiveren van dit type Liefde blijkt echter moeilijk wanneer we weinig of geen zelfkennis hebben. Zonder zelfkennis negeren we vaak onze eigen persoonlijke wensen en behoeften, die we vaak onze schaduwkant of duistere kant noemen, omdat we zijn gaan geloven dat die wensen/behoeften op de een of andere manier zondig zijn. Het gevolg hiervan is dat we iedereen die die specifieke behoeften uitleeft, of het nu anderen of wijzelf zijn, streng veroordelen, wat duidelijk een onvermogen aantoont om alle wezens onvoorwaardelijk lief te hebben. Daarom is het herkennen, erkennen en accepteren van onze eigen schaduwkant vereist om oprechte broederliefde te cultiveren.

2: Moederliefde is Liefde voor de hulpelozen en is van nature ook inclusief, omdat we Liefde kunnen voelen voor iedereen die in nood verkeert. Een pasgeboren baby is volkomen hulpeloos zonder zijn moeder (of een andere verzorger). Aan zichzelf overgelaten, heeft een mensenbaby noch de vaardigheden, noch de kennis of de fysieke gesteldheid om zelfstandig te overleven. Daarom heeft hij in het eerste deel van zijn leven de hulp van een ander nodig om zich te ontwikkelen en te groeien.

Net als baby's bevinden veel volwassenen zich in hulpeloze situaties, bijvoorbeeld mensen die ontheemd zijn geraakt door oorlogen of natuurrampen. Voor de meesten van ons is het vrij gemakkelijk om in dit soort situaties hulp te bieden. Toch blijkt het cultiveren van moederliefde ook moeilijk zonder voldoende zelfkennis. We zijn dan geneigd bepaalde tegenslagen te ‘veroordelen’ aan de ‘eigen schuld’ van mensen en dan verdienen ze geen enkele vorm van sympathie.

Een grote groep mensen met weinig of geen sympathie bestaat bijvoorbeeld uit daklozen. We weten niet hoe ze op straat zijn beland, maar hun verschijning roept over het algemeen gevoelens van walging en angst op. Hetzelfde geldt voor alcohol- of drugsverslaafden en psychiatrische patiënten.

Vooral in hoogontwikkelde, technologische en geïndividualiseerde samenlevingen is er een groot besef (zij het grotendeels onbewust) dat dit soort tegenslagen ons allemaal kunnen overkomen, en dat we daar de kriebels van krijgen. Zolang we ons niet hebben verzoend met onze eigen schaduwkant, zullen die kriebels ons ervan weerhouden een allesomvattende Liefde te ontwikkelen voor een ieder die hulp nodig heeft.

Daklozen en verslaafden roepen vaak angst en walging op en kunnen op weinig liefde en compassie rekenen. Beeld: JohnOndreasz

3: In tegenstelling tot de bovengenoemde soorten Liefde is erotische Liefde van nature exclusief, omdat ze, naast de voor de hand liggende praktische problemen, verwijst naar het verlangen tot volledige versmelting en vereniging met één andere persoon. Volgens Fromm is het echter waarschijnlijk ook de meest bedrieglijke vorm van liefde, omdat wanneer broederliefde zich niet reeds in beide individuen manifesteert, wat zij liefde noemen is gebaseerd op hebzucht, bezitterigheid of angst voor eenzaamheid. Dus als “Ik hou van jou” niet tegelijkertijd betekent: “Ik heb in jou de hele mensheid lief, alles wat leeft. Ik heb in jou ook mezelf lief,” dan is wat we ook ‘liefde’ noemen, in feite geen Liefde, maar iets anders dat we verwarren met Liefde.

Allereerst is er verwarring tussen erotische Liefde en de explosieve ervaring van verliefd worden: de plotselinge ineenstorting van de barrières die tot dan toe tussen twee vreemden bestonden. Na verloop van tijd wordt de intieme persoon echter net zo bekend (of beter: net zo weinig bekend) als wijzelf, zodat er geen barrières meer te overwinnen zijn. Intimiteit wordt dan primair tot stand gebracht door seksueel contact, omdat ze afgescheidenheid van de ander primair als fysieke afgescheidenheid ervaren. Seksualiteit en geslachtsgemeenschap betekent daarom het overwinnen van (het idee van) afgescheidenheid. Angst voor (het idee van) afgescheidenheid is dan de basis om in een relatie te blijven, wat nooit een solide basis is. Als wij daarentegen de continue verandering van onszelf zouden kunnen ervaren, zou de ander nooit zo vertrouwd raken – omdat het wonder van het overwinnen van de barrières elke dag opnieuw zou kunnen plaatsvinden. Met andere woorden: als we weten en begrijpen dat we elk moment opnieuw geboren worden,[2] houden we onszelf nooit op te verrassen en zal een ander ons ook nooit ophouden te verrassen.[3]

Een tweede interessante manier waarop erotische liefde wordt verward met iets anders, is te vinden bij koppels die doen alsof ze slechts van elkaar houden. In zulke gevallen zoeken ze naar gemeenschappelijke interesses of iets anders dat het idee van een fusie met elkaar creëert, onder de veronderstelling van ‘wij tegen de wereld’. Ook hier vormt de angst voor afgescheidenheid meestal de basis voor gedrag, want velen van ons zouden liever in een onbevredigende of schadelijke relatie zitten dan helemaal geen relatie. In de meeste gevallen zijn dergelijke relaties niet duurzaam, of dragen ze in ieder geval niet veel bij aan het creëren van een tolerante en zorgzame omgeving – noch voor henzelf, noch voor anderen.

Laten we tot slot even kijken naar seksueel verlangen. Het is waar dat seksueel verlangen gericht is op versmelting, maar het kan net zo goed gestimuleerd worden door de angst voor eenzaamheid, ijdelheid, het verlangen om te veroveren of veroverd te worden, of de wens om te kwetsen of zelfs te vernietigen, als door Liefde. Wanneer het echter door Liefde wordt gestimuleerd, vermengt het zich met een gevoel van diepe tederheid; terwijl hebzucht of de behoefte om te veroveren volledig afwezig zijn.

4: Zelfliefde wordt vaak verward met egoïsme, maar in het Westen worden deze termen door elkaar gebruikt. Calvijn noemt zelfliefde ‘een plaag’ en Freud zag er narcisme in. Vanuit die perspectieven sluiten liefde en eigenliefde elkaar uit, en hoe meer we van de een hebben, hoe minder van de ander. Bovendien, als Liefde voor een ander deugdzaam is, dan wordt eigenliefde automatisch een ondeugd.

Zoals we hierboven echter reeds hebben gezien, leidt het onvermogen om te weten wanneer we moeten handelen naar onze eigen wensen en behoeften onvermijdelijk tot handelen vanuit alles behalve Liefde. Opnieuw zien we dat een gedegen zelfkennis aan de basis ligt van ons vermogen om Lief te hebben, in dit geval onszelf. Zelfliefde is daarom onlosmakelijk verbonden met de Liefde voor elk ander wezen. Sterker nog, het is hetzelfde.

Egoïsme daarentegen bestaat uit het uitsluitend geïnteresseerd zijn in zichzelf. Een egoïstisch persoon wil alles voor zichzelf, vindt geen vreugde in geven en beoordeelt iedereen en alles louter op het nut ervan voor hemzelf. Egoïsme maakt iemand onbekwaam om Lief te hebben, noch anderen noch zichzelf, wat natuurlijk prachtig beschreven wordt in Dickens’ A Christmas Carol. Daar zorgt het onvermogen om van zichzelf te houden ervoor dat Scrooge zichzelf haat, en zijn egoïsme is slechts een mislukte poging om zijn onvermogen om Lief te hebben te verdoezelen en te compenseren. Natuurlijk zal zo iemand na verloop van tijd een hekel krijgen aan het leven zelf en wanneer een groep ontevreden mensen een bepaalde drempel overschrijdt, moeten we niet verbaasd zijn dat oorlog het gevolg is.

Dus, zoals het oude Griekse gezegde luidt: ken uzelf. Bovendien, als je ooit een egoïstisch persoon tegenkomt, wees dan aardig voor hem of haar, want ze hebben het al moeilijk genoeg. Koop een kop koffie voor ze, ga zitten en praat met ze. Vraag, zonder te oordelen, hoe het met ze gaat. Ontdek hun definitie van het goede leven en vraag bijvoorbeeld naar hun levensenergie en bucketlist. Want het is algemeen bekend dat woede en angst alleen genezen kunnen worden door liefde.

Anderen werkelijk liefhebben is pas mogelijk wanneer wij onszelf werkelijk liefhebben. Beeld: geralt

5: Voor we verder gaan met Liefde voor God, wil ik benadrukken dat Fromm in zijn boek veel dieper onderzoekt en analyseert dan in de bovenstaande alinea’s te lezen is. Deze zijn er namelijk vooral op gericht om aan te zetten tot nadenken over het concept Liefde en hoe dat ons leven kan verrijken. Mocht je echter nieuwsgierig zijn geworden naar de psychologie van Liefde, al haar pseudovormen en nog veel meer, dan raad ik je ten zeerste aan om Fromm’s Liefhebben – Een kunst, een kunde te lezen.

In de korte bespreking van de Liefde voor God wijk ik nu enigszins af van Fromm’s geschriften. Want Liefde voor God is wellicht gemakkelijker te begrijpen als we ons wenden tot een concept van het goddelijke dat te vinden is in de Bhadārayaka Upanishad,[4] en een treffende beschrijving geeft van mijn persoonlijke metafysica – die bestaat uit de religieuze overtuiging dat er iets is dat in alle wezens aanwezig is, waar alle wezens niet intellectueel bekend mee kunnen zijn, dat anders is dan alle wezens, waarvan alle wezens het lichaam vormen, en dat alle wezens van binnenuit bestuurt.[5]

Ik wil deze onzichtbare kracht die in de mens in ons onderbewustzijn te vinden is, Natuur noemen, in tegenstelling tot Cultuur, die gekoppeld kan worden aan ons wakkere bewustzijn. Want als we onszelf goed genoeg leren kennen om te vertrouwen op onze eigen, individuele menselijke natuur om te voorzien in wat we nodig hebben en wat het beste voor ons is, dan kunnen we ons bewuste denkvermogen gaan gebruiken waar het werkelijk voor bedoeld is: het herkennen van de signalen, situaties en kansen die de Natuur voor ons creëert om te ontwikkelen en te groeien.

Zo mogen we bijvoorbeeld ontdekken wat gezondheid voor onszelf betekent; hoe vreugde voelt in ons lichaam en onze geest, en hoe we anderen kunnen stimuleren om dat voor zichzelf te ontdekken. Want er is immers maar één persoon op de hele wereld die kan uitvogelen wat jij nodig hebt, en dat ben jijzelf. Maar we moeten Natuur de regie laten voeren, met Cultuur als haar trouwe dienaar, want andersom leidt alleen maar tot onwetendheid, haat, angst en hebzucht.

In die zin is het bestuderen van Liefde in essentie hetzelfde als het bestuderen van onszelf. En omdat het bestuderen van onszelf doorgaans diepe inzichten biedt in onze eigen schaduwkant, neemt automatisch ons gevoel voor, en onze beleving van Liefde toe. En daarmee een diep gevoel van verbondenheid, betekenis, compassie, vrede en zeker ook vrolijkheid.

Liefde voor God houdt in dat ieder zijn of haar aanleg en talenten mag vinden en cultiveren. Beeld: minhthai0105

Kortom, als we willen Liefhebben en bemind willen worden, kunnen we Liefde bestuderen, over Liefde leren, ontdekken wat Liefde voor ons betekent, onderzoeken hoe we Liefde kunnen beleven en Liefde kunnen zijn. Zoals met elke vaardigheid geldt: hoe meer tijd en aandacht we eraan besteden, hoe meer we over onszelf leren en hoe groter ons vermogen tot Liefhebben wordt.

Veel liefs en vrolijke groetjes,
Erik

Noten en Referenties:

[1] ALS (amyotropische laterale sclerose) is vernoemd naar Lou Gehrig (de ziekte van Lou Gehrig) omdat zijn casus als eerste aantoonde dat chronische stress die voortkomt uit extreme onzelfzuchtigheid de voorwaarden schept voor ALS om zich te ontwikkelen en te gedijen. Klik hier voor het verhaal van Lou en hoe dagelijkse stress kan leiden tot ALS.

[2] Dat is in de meest letterlijke zin waar, want delen van ons lichaam sterven elke dag en worden dan vernieuwd. Hetzelfde kan worden gezegd van onze geest, die elke dag opnieuw gevormd wordt door de accumulatie van nieuwe informatie van binnen en buiten ons lichaam.

[3] Deze paragraaf is geparafraseerd uit Erich Fromm: Liefhebben – Een Kunst, Een Kunde; hoofdstuk III – Erotische Liefde.

[4] Valerie Roebuck, The Upanishads (Hoofdstuk 7).

[5] Het goddelijke dat in deze zienswijze wordt beschreven, wordt Tao genoemd in China, Brahman of Atman (Zelf) in India, God in het christendom, Allah in de Islam, Jahweh in het jodendom, de leegte in het boeddhisme. Het wijst naar datgene wat niet benoemd kan worden.

Deel jouw weg!

Waardevolle lezer, de beslissing om je eigen weg te gaan volgen kan een moeilijke zijn. Neem je echter de moedige stap om ‘m toch te bewandelen, dan ga je zeer waarschijnlijk hetzelfde ervaren als velen die je zijn voorgegaan: ze zouden niet anders meer willen. Heb jij je losgemaakt van het conventionele leven om je eigen weg te vinden? Heb je een talent voor schrijven en wil je je verhaal delen via deze website? Laar dan een bericht achter of neem gerust contact met ons op via het contactformulier op de homepagina. We willen onze community graag laten groeien!

Liefde, Liefhebben, liefde, en waarom het onderscheid belangrijk is

De vrolijk Equilibrium website is nog in ontwikkeling.