Methodiek Waarbij Stress Wordt Gebruikt Om Jezelf En Jouw Onbewuste Angsten Te Leren Kennen

Leestijd: 8 minuten

Als er op onze knoppen wordt gedrukt, vindt er een stressreactie in het lichaam plaats die in de volksmond ‘fight or flight’ wordt genoemd. Dat gaat onder andere gepaard met meer of minder heftige emoties, geestelijke en lichamelijke verkramping en een bepaald gewoontegedrag wat wij in de kindertijd hebben aangeleerd om onszelf te beschermen – zowel voor reëel als emotioneel gevaar.

Als beschermingsmechanisme geeft de stressreactie ons globaal gesproken de focus en spierkracht om onszelf uit een levensgevaarlijke situatie te bevrijden. Als zodanig is de stressreactie net zo wenselijk als pijn wat ons helpt voorkomen een loeihete pan vast te pakken. Wordt de stressreactie echter te vaak aangezet zonder dat er sprake is van een daadwerkelijke doodsbedreiging, dan kan het systeem overwerkt en in de war raken. Het beschermingsmechanisme kan daardoor niet slechts stoppen om ons lichaam te beschermen, maar kan zelfs gaan meehelpen om het kapot te maken.

Dat gebeurt niet zelden wanneer er zó vaak op onze knoppen wordt gedrukt, dat het een ‘nieuwe normaal’ is geworden. We spreken dan over emotionele knoppen en hebben na verloop van tijd niet meer in de gaten dat er überhaupt nog op onze knoppen wordt gedrukt, terwijl we wel te maken krijgen met fysieke en/of mentale ongemakken. Als blijkt dat die niet biologisch verklaard kunnen worden na onderzoek door een arts of specialist, wordt het raadzaam en interessant om deze waarschijnlijk stressgerelateerde ongemakken zelf eens te gaan onderzoeken; want hoe groter onze eigen rol in het in stand houden van emotionele knoppen, hoe meer wij zelf kunnen ondernemen om ze kleiner te maken.

Teneinde inzicht te krijgen in je eigen patronen worden hierbij vijf vragen aangeboden die je kunt gebruiken om jezelf beter te leren kennen en je stressoren in kaart te krijgen. Aanbevolen wordt om de antwoorden op te schrijven. Ik deed dat meestal een paar uur of een dag na een heftige emotionele uitbarsting omdat de heftigheid van het moment dan was gezakt, maar onderzoek wat voor jou het beste werkt.

De vragen zijn:

1. Wie of wat drukte er op mijn knoppen?

2. Wat kwam er in mijn geest/gedachtewereld op?

3. Waar voelde ik de stressreactie in mijn lichaam?

4. Wat was de onderliggende emotie?

5. Wat deed ik nadat er op mijn knoppen was gedrukt?

Hieronder bespreken we elke vraag individueel.

1. Wie of wat drukte er op mijn knoppen?
   (Oftewel: door wie of waardoor werd mijn stressreactie in werking gezet?)

Een stressreactie heeft altijd een ‘voor’ en een ‘na’. Om een stressreactie in gang te zetten moet ons brein het gevoel hebben dat wij in een potentieel gevaarlijke situatie dreigen te komen; dat is wat wordt bedoeld met ‘op knoppen drukken’. Er gebeurt iets wat ons brein als gevaarlijk beoordeeld, dat drukt op de knop en daarna wordt de stressreactie in gang gezet om ons tegen het vermeende gevaar te beschermen.

Zo’n beetje alles kan als knop dienen, maar in de regel zijn het vooral mensen, situaties, of onze eigen gedachten die de potentie hebben om op onze emotionele knoppen te drukken. Voorbeelden zijn:

1. Mensen zoals partners, familieleden, collega’s of leidinggevenden die om welke reden dan ook niet aan onze verwachtingen voldoen;

2. Plekken waar wij mensen continu (al dan niet vrijwillig) ontmoeten die niet aan onze verwachtingen voldoen;

3. Gedachten over mensen die niet aan onze verwachtingen voldoen en/of de plekken waar wij die mensen (al dan niet vrijwillig) ontmoeten.

Je ziet dat emotionele knoppen hier worden gekoppeld aan onze eigen verwachtingen. Als onze partner ergens niet oprecht over is en wij reageren daar woedend, angstig of verdrietig op, dan hebben wij een bepaald idee bij oprechtheid en de overtuiging dat onze partner daar precies hetzelfde over denkt. Als dat dan niet zo blijkt te zijn, heeft ons brein het gevoel dat er daardoor een scheur in de relatie dreigt te ontstaan. Afhankelijk van de mate waarin wij onszelf identificeren met de relatie (of familie, of werk), zal ons brein zo’n scheur als een potentieel gevaarlijke situatie beoordelen en dientengevolge de stressreactie in gang zetten; ook al is er geen sprake van een situatie waarin wij het leven zouden kunnen laten.[1]

Leren wie of wat op onze knoppen kan drukken geeft dus vooral informatie over onze eigen angsten. Zodra we die gaan durven erkennen neemt de kracht ervan af en dat gebeurt nagenoeg altijd automatisch wanneer je ze opschrijft.

2. Wat kwam er in mijn geest/gedachtewereld op?
   (Woorden? Zinnen? Afbeeldingen? Kwade wensen jegens mezelf of anderen? Schrijf alles oprecht op, niks is goed of fout.)

Nu komen we in het ‘na’ gebied terecht. Een stressreactie heeft sowieso fysieke gevolgen, maar zeker ook mentale. Wederom afhankelijk van de mate waarin wij ons identificeren met de persoon of situatie die op onze knoppen drukt, zullen er gedachten of beelden in de geest opkomen die daarmee verband houden.

Het gebeurt niet zelden dat er destructieve fantasieën opkomen zoals de wens om iemand pijn te doen of te vermoorden. Volgens de bekende psychiater en psycholoog Carl Jung is dat geen probleem, sterker nog, het is een volledig menselijke reactie op een ongewenste situatie die jij niet kunt controleren. Het is jouw manier om stoom af te blazen zonder in de problemen te komen, waarbij natuurlijk wel de realisatie geldt dat zulke fantasieën niet in daden moeten worden omgezet.

Er is dus geen enkele fantasie, woord, zin, beeld of gevoel waarvoor jij je hoeft te schamen. Schaam je je toch voor bepaalde gedachten of gevoelens, schrijf die dan juist op. Een van de beoogde resultaten van deze methodiek is om meer compassie voor jezelf te gaan ontwikkelen en dat kun je onder andere bereiken door te erkennen dat er gedachten of gevoelens zijn waar je je voor schaamt.

Zodra je zulke gedachten of gevoelens hebt opgeschreven, kun je ze teruglezen. In plaats van ze daarna weg te drukken, kun je ze omarmen en besluiten om ze bewust lief te hebben. Daarmee creëer je een tijdelijk tegengif tegen het schamen en als je dat vaak genoeg doet, neemt de kracht van de schaamte steeds verder af.

Bovendien zal je zien dat bepaalde gedachten gekoppeld zijn aan bepaalde knoppen en dus aan bepaalde mensen en situaties. Je krijgt inzicht in je gedachtepatronen en het ontdekken van de compulsieve aard ervan kan zonder meer bevrijdend werken.

3. Waar voelde ik de stressreactie in mijn lichaam?
   (Omschrijf het gevoel)

Een paar belangrijke fysiologische aanpassingen tijdens een stressreactie zijn het sneller en harder kloppen van ons hart, snellere adembewegingen en het aanspannen van al onze houdings- en bewegingspieren. Dat kan soms aanvoelen als hartkloppingen, hyperventilatie, spierpijnen of spierverkrampingen. Is het echter onduidelijk dat er op onze knoppen is gedrukt, dan kan er angst ontstaan dat er iets mis is met ons hart of longen – een angst die vergroot kan worden als onderzoek uitwijst dat er ‘niets mis mee is’. Inzicht verkrijgen in het feit dat een stressreactie de symptomen veroorzaakt kan dan kalmerend werken. Een tweede voordeel van het lokaliseren waar de stressreactie in ons lichaam kan worden gevoeld wordt besproken onder vraag 4.

Welke duidelijk voelbare lichaamsreacties er optreden na een stressreactie is voor iedereen anders, maar in veruit de meeste gevallen wordt de stressreactie ergens in onze romp of hoofd gevoeld. Dat kan variëren van pijn en verkrampingen in het bekkengebied, maag- of darmkrampen, een steen in de maag, door de rug gaan, strakke band om de buik, druk op de borst, heftige en snelle hartslag (kan aanvoelen als hartkloppingen), het gevoel dat iemand onze maag via de slokdarm en mond naar buiten trekt, moeite met slikken, misselijk- en/of duizeligheid, hoofdpijn of migraine, of moeite met ademen (kan aanvoelen als hyperventilatie), om er maar een paar te noemen. Uniek voor ieder individu is echter de combinatie van symptomen en plaatsen in het lichaam waar de reacties optreden.[2]

4. Wat was de onderliggende emotie?
   (Een van de basisemoties: angst, woede, verdriet, of extase)

Onder nagenoeg alle woorden die wij gebruiken om een gemoedstoestand uit te drukken ligt een van deze vier basisemoties, waarbij kan worden opgemerkt dat woede een zogenaamde secundaire emotie is omdat daaronder altijd angst als primaire emotie te vinden is. Allen hebben echter de kracht om op onze knoppen te drukken.

Als jouw onderzoek bijvoorbeeld uitwijst dat je bij een woede-uitbarsting hartkloppingen lijkt te voelen, een strakke band om je borst wordt getrokken, en je gezicht verhard tot een strak masker, dan zal je gaan merken dat die symptomen zich herhalen telkens wanneer er op je woede-knoppen wordt gedrukt.

Het is niet alleen handig om te leren waar bepaalde emoties zich in jouw lijf uiten, maar zeker wanneer het onduidelijk is wie of wat er op jouw knoppen heeft drukt. Zodra je voelt dat je heel boos bent en je voelt de symptomen die horen bij woede, weet je dat er op je knoppen is gedrukt. Met die kennis kun je gaan terugkijken en jezelf de vraag stellen: Wie of wat drukte er eigenlijk op mijn knoppen? Dat is natuurlijk de eerste vraag waarmee je dan weer inzicht kunt verkrijgen in je eigen angsten.

5. Wat deed ik nadat er op mijn knoppen was gedrukt?
   (Omschrijf je gedrag)

Veruit de meesten van ons benoemen het gevoel nadat er op onze emotionele knoppen is gedrukt ‘oncomfortabel’. In plaats van te leren wat er nu aan de hand is en hoe wij daar op een effectieve en voor ons betekenisvolle manier mee kunnen omgaan, leert onze cultuur dat oncomfortabel ongewenst is en doen wij er beter aan om te gaan consumeren, want dan gaan wij ons zeker beter voelen. Logisch dat het ‘oncomfortabele’ gevoel van een stressreactie meestal wordt onderdrukt door middel van alle afleidings-, uitstel-, en verslavingsgedragingen die er zijn.

Het zijn precies die gedragingen die negen van de tien keer volautomatisch optreden zodra er op onze knoppen wordt gedrukt. Of het nu een sigaret, een borrel, social media, gokken, seks, werk, of wat dan ook is; zodra wij onszelf hebben aangeleerd dat zulk gedrag verlichting geeft van onze ellende, al is het slechts tijdelijk, dan wordt dat ons ‘natuurlijke’ gedrag wat volgt op een stressreactie.

Maar ook hier geldt weer dat er zowel veel te leren als veel te winnen valt door onszelf te observeren. Door objectief en zonder oordeel op te schrijven wat we deden nadat er op onze knoppen was gedrukt, kunnen we onze gedragspatronen in kaart krijgen. Ook hier kan het ontdekken van de compulsieve aard ervan bevrijdend werken, want opschrijven betekent erkennen en beginnen met accepteren van compulsief gedrag (waar velen zich voor schamen).

Samengevat ligt in deze vragen de kracht opgesloten om jezelf op een compassievolle manier te leren kennen. Het gaat erom dat je als het ware je eigen gedachten, gevoelens en gedrag van buitenaf observeert en slechts feitelijk opschrijft wat er gebeurde. Probeer weg te blijven bij oordelen of verklaringen; oordelen hebben sowieso weinig nut bij zelfonderzoek en verklaringen komen vanzelf als je deze methodiek lang genoeg volhoudt – ik zou zeggen minimaal een half jaar.[3] Begin je hier echter mee en merk je dat deze methodiek alleen maar weerstand oplevert, voel je dan absoluut vrij om ermee te stoppen en te zoeken naar een manier die beter bij jou past.

Voor vragen en opmerkingen kun je een bericht achterlaten onder dit artikel, of neem contact op via het contactformulier op de homepage. Veel plezier en succes met onderzoeken.

Vrolijke groetjes,
Erik Stout

[1] In deel 1 van de serie ‘Plezier Met Stress’ wordt veel dieper ingegaan op het ontstaan van emotionele knoppen en waarom chronische stress zich nooit van de ene op de andere dag openbaart, maar altijd een sluimerend verloop heeft.

[2] Ook valt te denken aan symptomen als verlies van concentratie en niet meer uitgerust wakker worden.

[3] Ik gebruik de methodiek inmiddels ruim zeven jaar.