Werk- en Herstelmodus

Leestijd: 6 minuten

Wat gebeurt er allemaal in ons lichaam als we in werk - of herstelmodus zijn? Hoe zijn deze modi gerelateerd aan onze niveaus en beschikbaarheid van energie? En wat gebeurt er in het geval van chronische stress? Laten we er in duiken.

Grofweg zijn we in de werkmodus als we wakker zijn en in de herstelmodus als we slapen. Als we wakker zijn, zijn we meestal bezig met een bepaalde taak of activiteit, waarvoor we bewuste hersenactiviteit nodig hebben om te denken en spieractiviteit voor beweging. Terwijl we slapen, hoeven we daarentegen niet bewust te denken of te bewegen. En hoewel bepaalde delen van ons lichaam die verband houden met herstelprocessen actief zijn wanneer we slapen, zullen we zien dat de herstelmodus daadwerkelijk energie produceert, terwijl we in de werkmodus met name energie verbruiken.

Het principe dat we hier zien is een van de meest karakteristieke eigenschappen van de natuur: het handhaven van evenwicht tussen de tegengestelde krachten van yang en yin. We zien dit in alle cyclische verschijnselen zoals dag en nacht, de getijden, zonneschijn en regen, de cyclus van de seizoenen; en in ons lichaam ervaren we het bijvoorbeeld in onze cyclus van waak en slaap of wanneer we beginnen te zweten wanneer de buitentemperatuur te heet wordt. Er is een constant trekken en duwen gaande tussen tegengestelde krachten terwijl we ons aanpassen aan de veranderende omgevingen binnen en buiten onszelf.

Ons fysiologisch evenwicht wordt homeostase genoemd. Homeostase werkt een beetje als een geavanceerde thermostaat die de temperatuur binnen vastgestelde grenzen houdt: als de kamer te koud wordt, schakelt hij de warmte in; als het te warm wordt, schakelt hij de airconditioner in. Homeostase in het menselijk lichaam werkt op dezelfde manier, waarbij de staat van intern evenwicht wordt gehandhaafd van bijvoorbeeld lichaamstemperatuur, bloedsuikerspiegel, bloeddruk, concentraties van voedingstoffen, zuurstof-en kooldioxideniveaus, enz.

Een stressor kan worden gedefinieerd als alles in de buitenwereld wat het homeostatische evenwicht verstoort, dat wil zeggen, alles of iedereen die in staat is om op onze knoppen te drukken. Denk aan onze hachelijke situatie uit het vorige hoofdstuk; vastzitten in een kettingbotsing terwijl de auto voor ons op het punt staat te ontploffen. Dat drukt zeker op onze knoppen en haalt ons uit het homeostatische evenwicht. De stressreactie wordt geactiveerd om te overleven en is onder die omstandigheden zeer adaptief en gunstig, omdat, zoals we zagen, het ons in staat stelde de portier open te krijgen en naar veiligheid te rennen.

De stressreactie verschaft ons daarom met hyperfocus en een trucklading energie, zodat we onszelf door middel van bijna bovenmenselijke kracht uit een lastige situatie kunnen redden.[1] Wanneer onze knoppen worden ingedrukt zitten we dus hoog in de werkmodus, omdat een stressreactie veel energie nodig heeft voor processen zoals: het omleiden van brandstof uit opslagplaatsen door het hele lichaam naar de aangewezen spieren; het verhogen van onze hartslag, bloeddruk en ademhalingsritme (om brandstof en zuurstof zo snel mogelijk naar die spieren te krijgen); en het hyper alert maken van onze hersenen. En om ervoor te zorgen dat alle beschikbare energie op dat moment naar onze hersenen en skeletspieren gaat, sluit de stressreactie tijdelijk lange termijn energie verbruikende processen af, zoals celgroei, voortplanting en vooral spijsvertering; daarover later meer.

Nadat we in veiligheid zijn gekomen, moet ons lichaam het homeostatische evenwicht herwinnen dat was verstoord toen we ons in een acute levensbedreigende situatie bevonden. De verbruikte brandstof moet worden aangevuld. Hartslag, bloeddruk en ademhalingsritme moeten naar hun homeostatische waarden terugkeren en onze spieren hebben tijd nodig om te ontspannen van hun fenomenale inspanning, want ze moesten supersnel van 0 naar 100 zonder enige vorm van opwarming. In ons mensen wordt de optimale toestand voor het herstel van het homeostatische evenwicht gekenmerkt door zowel fysieke als bewuste mentale inactiviteit. Voor de meesten van ons is dat met name wanneer we slapen.

Een van de belangrijkste kenmerken van slaap is dat het onze interne brandstoftank vult en onze energievoorraad herstelt, met name naar onze hersenen. Want hoewel het brein ongeveer 3% van ons totale lichaamsgewicht uitmaakt, verbruikt het ongeveer 20% - 25% van onze totale energievoorziening. Slaap is daarom een perfecte brandstof-aanvuller omdat er geen energie nodig is voor bewuste denkprocessen of lichaamsbewegingen.

Maar brandstof moet eerst worden geproduceerd voordat het kan worden aangevuld. Dat wordt gedaan door ons spijsverteringsysteem, want daar wordt ons voedsel verwerkt tot voedingsstoffen, vitaminen en brandstof, wat onze energie is. Wij zijn zo geprogrammeerd dat onze spijsvertering het meest actief is wanneer wij als mensen het meest passief zijn, wat – wederom – vooral is wanneer we slapen. In normale omstandigheden wordt tijdens onze nachtrust de brandstofvoorraad hersteld en worden we ‘s ochtends energiek wakker.

Als het gaat om onze niveaus en beschikbaarheid van energie, zien we opnieuw hoe het samenspel van twee tegenstellingen – wakker en in werkmodus versus slaap en in herstelmodus – beide noodzakelijk zijn om ons gezond en fit te houden. Terwijl we wakker zijn, gebruiken we bewust denken en lichamelijke beweging om ons gefocust te houden op al onze dagelijkse taken, activiteiten en het omgaan met een hier en daar stressor; we verbruiken hier vooral energie en zijn daarom in de werkmodus. Tijdens slaap, die wordt gekenmerkt door de afwezigheid van bewust denken en lichaamsbewegingen, produceert ons spijsverteringssysteem brandstof en vult daarmee onze voorraad aan in de herstelmodus.

Okay, maar wat gebeurt er met onze brandstofvoorraad wanneer stress chronisch wordt, wanneer onze knoppen dagelijks herhaaldelijk worden ingedrukt, maanden of zelfs jaren achter elkaar? Het korte antwoord is: we lekken steeds meer energie.

Stel je een snelheidsmeter voor die van 1 naar 10 gaat, maar in plaats van snelheid meten we hoe ver we in de werk - of herstelmodus zijn: een werk- & herstelmeter. Op 1 zijn we in diepe slaap, de ultieme herstelmodus. Op 10 zijn we ervan overtuigd dat we ons in een levensbedreigende situatie bevinden en dus hyper alert, de ultieme werkmodus. Bovendien wordt op 1 veel brandstof geproduceerd terwijl er nauwelijks wordt verbruikt, maar op 10 hebben we grote hoeveelheden brandstof nodig terwijl er niets wordt geproduceerd. Voorts wordt van grofweg 1 tot 4 meer brandstof geproduceerd dan verbruikt en vanaf 5 wordt meer brandstof verbruikt dan nieuwe wordt geproduceerd. Tijdens een stressreactie ten slotte ligt de werk- & herstelmeter gemiddeld tussen de 8 en 10.

Chronische stress wijst erop dat je voor het grootste deel van elke 24-uurscyclus in de hyper alert-modus bent. Zonder ons ervan bewust te zijn staan we steeds vaker ‘aan’, totdat we vergeten hoe het voelt om ‘uit’ te staan en hoe we kunnen ontspannen. Elke keer dat onze knoppen worden ingedrukt, heeft de daaropvolgende stressreactie veel energie nodig en voorkomt het brandstofproductie omdat het onze spijsvertering uitschakelt. Dat betekent dat we elke nieuwe dag meer energie nodig hebben om voor al die stressreacties te zorgen bovenop ons normale dagelijkse functioneren, terwijl er elke dag steeds minder brandstof wordt geproduceerd.[2] Op een gegeven moment is er gewoon geen brandstof meer in de tank en wanneer dat punt is bereikt, is er een grote kans dat nagenoeg alle lichaamssystemen worden platgelegd omdat er geen energie meer is om ze nog draaiende te houden. In de volksmond wordt dat een burn-out genoemd.[3]

Voordat we echter het punt van burn-out bereiken ervaren we veel lege-brandstoftank-signalen die aangeven dat we mogelijk chronische stress ervaren, zoals: vermoeidheid, hoofdpijn, gebroken slaap of een slecht humeur, om er maar een paar te noemen. Dit is de manier van het lichaam om ons ervan bewust te maken dat een of meer stressoren voortdurend op onze knoppen drukken, waardoor we in een continue stressreactie blijven hangen die ons homeostatische evenwicht nu permanent dreigt te verstoren.

Wij kunnen ons echter buitengewoon adequaat aanpassen. We kunnen extreme biologische en psychologische omstandigheden weerstaan. Maar als dat te lang duurt, zoals in het geval van chronische stress, zullen zowel ons lichaam als onze geest keuzes moeten maken over welke functies in stand worden gehouden en welke worden losgelaten, zoals bijvoorbeeld opeens niet meer kunnen slikken.[4] We nemen dan afscheid van homeostase, of welke vorm van evenwicht dan ook, en verwelkomen toenemende frustratie en vermoeidheid.

Dus als ons spijsverteringssysteem de functie van energiecentrale niet meer kan vervullen en onze energievoorraad uitgeput raakt, zal de rest van ons dat ook snel gaan merken. Daarom onderzoeken we in het volgende hoofdstuk de werking van ons spijsverteringsysteem onder normale omstandigheden, wanneer onze knoppen worden ingedrukt, en wat er kan gebeuren als die situatie de norm wordt.

Voor nu,
Vrolijke groetjes,
Erik Stout

[1] Het is: onszelf uit een moeilijke situatie werken, en niet: onszelf uit een moeilijke situatie herstellen – dat komt nadat wij ons er eerst uit hebben gewerkt. Timing is alles.

[2] Metaforisch gezien verwachten we dat een auto hetzelfde aantal kilometers blijft rijden bij een volle tank ondanks dat er steeds minder brandstof wordt getankt bij elke tankbeurt.

[3] De term burn-out is adequaat gekozen omdat we fysiologisch werken als een verbrandingsmotor. Daarom zijn zowel zuurstof als brandstof nodig voor ons om te kunnen bestaan en als alle brandstof is opgebrand…wel, ik denk dat het plaatje duidelijk is.

[4] Tijdens mijn werk als fysiotherapeut leerde ik een jongedame kennen wiens slikfunctie bijna een half jaar was uitgeschakeld. Door de continue stressreactie was er dagelijks steeds meer brandstof nodig terwijl er steeds minder werd geproduceerd door de energiecentrale, waardoor een normaliter normale lichaamsfunctie ermee ophield.