Vipassana-Meditatie: De Kunst & Kracht Van Niet Reageren
Leestijd: 12 minuten
Je wilt stoppen met roken of drinken, maar je blijft ermee doorgaan.
Je wilt je dieet veranderen, maar je blijft snoepen en fastfood eten.
Je wilt geen tijd meer verspillen aan sociale media, maar je blijft erin verstrikt raken.
Je wilt niet meer boos worden, maar toch blijf je woedend op bepaalde mensen of situaties reageren.
Dit is niets nieuws, want de apostel Paulus stelde ongeveer twee millennia geleden al:
“Ik begrijp niet wat ik doe. --- Want het goede dat ik wil doen, dat doe ik niet; maar het kwade dat ik niet wil doen, dat doe ik telkens weer.”
Dit alomtegenwoordige fenomeen, waarbij we één ding willen, maar telkens weer precies het tegenovergestelde doen, veroorzaakt veel ellende en lijden. Gelukkig voor ons heeft Gautama de Boeddha het tot zijn levensdoel gemaakt om de oorzaak van ons lijden te achterhalen. Niet alleen heeft hij die gevonden, maar ook een manier gevonden om eruit te komen.
I. Wat is Vipassana?
“Wijsheid is de moeder van alle deugdzame kunsten … want alleen wijsheid heeft ons, onder andere, de moeilijkste van alle lessen geleerd, namelijk: onszelf te kennen.” – Cicero.
Vipassana heeft niets te maken met sektarische religie, maar is een van India's oudste meditatietechnieken. Het zou ongeveer 2500 jaar geleden door Gautama de Boeddha zijn herontdekt en kan met recht de moeder van alle leringen in de kunst van zelfkennis worden genoemd. Na deze ontdekking, die leidde tot het besef dat lijden niet langer in hem aanwezig was, onderwees hij de techniek (Dhamma) als een universeel middel tegen een universele kwaal.[1] Universeel omdat, zoals de opening van dit artikel al suggereerde, menselijk lijden een universele conditie is.
Toen ik bovenstaande regels een paar jaar geleden voor het eerst las, schoot het woord ‘panacee’ sarcastisch door mijn hoofd. Maar na onlangs mijn eerste tiendaagse Vipassana Stiltemeditatie Retraite te hebben ervaren, bleek de techniek een wetenschappelijke en praktische methode te zijn die ‘door iedereen met een gemiddelde intelligentie kan worden toegepast’.[2] Praktisch omdat het zich niet bezighoudt met welke concepten of abstracties dan ook; je geest is je instrument en je lichaam het object van onderzoek.
Het lichaam met de geest observeren. Beeld: kalyanayahaluwo
In tegenstelling tot veel andere meditatietechnieken die zich richten op innerlijke visualisaties of uiterlijke objecten, gebruik je bij Vipassana je geest om je lichaam te scannen en te onderzoeken of lichamelijke sensaties direct kunnen worden ervaren. Een belangrijke reden hiervoor kan een verschil in doel zijn, want zoals S.N. Goenka, de bewaker van Vipassana in onze tijd, stelt: waar veel meditatietechnieken (vaak succesvol) gericht zijn op het concentreren van de geest, beoogt Vipassana de geest te zuiveren en zo een einde te maken aan je lijden door de spanningen en negativiteit die ons ellendig maken te elimineren.
Door zich methodisch volledig te richten op zijn eigen lichaamssensaties, ontdekte de Boeddha middels eigen ervaring dat de fysieke realiteit voortdurend verandert, elk moment. Hij trainde zo het vermogen om dingen te zien zoals ze werkelijk zijn, in plaats van ze te zien door het filter van onze eigen persoonlijkheid, of ego, dat alles ziet als herinneringen uit het verleden of toekomstige fantasieën. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Vipassana inzicht betekent – dat wil zeggen: inzicht in de eigen aard, dat, wanneer dat gerealiseerd wordt, de aard van het universum onthult. Of, met andere woorden: zodra je ontdekt wie of wat je bent, weet je meteen waar je vandaan komt en waar je naartoe gaat.
II. Hoe wordt Vipassana beoefend?
Elk Vipassana-centrum is ontworpen met het specifieke doel om jezelf volledig af te sluiten van de buitenwereld. Tijdens de 10-daagse retraite leeft de student in feite het leven van een monnik of non: fysieke voorzieningen zoals kost en inwoning worden verzorgd en mannen en vrouwen wonen in aparte ruimtes, zodat je je volledig kunt richten op de meditatiebeoefening. Dat betekent ook dat er geen telefoon, lees- of schrijfmateriaal is; alle middelen die ook maar enigszins tot conceptualisatie kunnen leiden, worden tijdelijk achterwege gelaten. Je bent er niet om te denken, maar om te leren jezelf direct te voelen en te ervaren, je eigen geest en lichaam, in het hier en nu.
Gedurende de eerste negen dagen neemt iedereen de nobele stilte in acht. Er wordt niet gepraat en zelfs oogcontact met andere studenten is niet toegestaan, wederom met de bedoeling om volledig in jezelf te kunnen duiken. Problemen of vragen over de praktijk kunnen echter wel met de docenten worden besproken en praktische problemen met de cursusleiders.
De nobele stilte. Beeld: Kristina Flour on Unsplash
Elke dag bestaat uit 10,5 uur meditatiebeoefening. Drie sessies van een uur zijn verplichte groepssessies in de hoofdmeditatiezaal; de overige uren kan men kiezen om in de hoofdmeditatiezaal of in de eigen privéruimte te oefenen. Zittend met gekruiste benen en een rechte rug, begint de student aan de meditatiebeoefening,[3] die bestaat uit drie componenten: Anapana, Vipassana en Metta.
Anapana: De Adem Voelen
In Anapana oefent men om het volledige bewustzijn te richten op de adembewegingen, en met name op de fysieke sensaties die kunnen worden ervaren in de neusgaten, aan de binnenkant van de neus, en in het gebied onder de neusgaten en boven de bovenlip. Men leert de aanraking van de lucht te voelen wanneer deze bij elke inademing de neus binnenstroomt en wanneer deze bij elke uitademing de neus uit stroomt.
Tijdens de 10-daagse cursus zijn de eerste drie dagen uitsluitend gewijd aan de beoefening van Anapana. Dat is omdat:
a) De vaardigheid om je aandacht op zo'n klein deel van het lichaam te richten scherpt de geest, en een scherpe geest is noodzakelijk voor de beoefening van Vipassana;
b) Omdat onze ademhaling pas stopt als het lichaam sterft, kunnen we deze op elk moment gebruiken als de meest betrouwbare poort om ons bewustzijn naar binnen te keren;
c) Het blijkt een effectieve introductie te zijn om je eigen lichaamssensaties te leren waarnemen.
Wanneer de geest te slaperig of onrustig is om de Vipassana-meditatietechniek uit te voeren, kan men altijd terugkeren naar Anapana om de geest tot rust te brengen.
Uitademen voor plezier. Beeld: Almos Bechtold on Unsplash
Ten slotte mogen nieuwe studenten tijdens de beoefening van Anapana hun lichaamshouding of positie veranderen als ze last krijgen van pijn, ongemak of gevoelloosheid.
Vipassana: Het Lichaam Scannen
Voordat we de Vipassana-techniek beschrijven, introduceren we eerst twee belangrijke principes:
I. Verandering – De Basis Natuurwet (Skrt: Anicca). Elk fenomeen, of het nu een ding, wezen of gebeurtenis is, is in een voortdurende staat van verandering. Ook onze lichaamssensaties ontstaan op een bepaald moment en verdwijnen weer op een ander moment. Ze bestaan uit twee componenten: Beweging en Transformatie.
a. Beweging
Duidelijke bewegingen in het lichaam zijn onze ademhaling en ons kloppende hart. Ze verplaatsen respectievelijk lucht, bloed en lymfevocht door het lichaam. Ook zenuwsignalen bewegen continu van het lichaam naar de hersenen en weer terug, en er is sprake van continue beweging bij de uitwisseling van stoffen tussen cellen op subatomair niveau.
b. Transformatie
Wanneer onze skeletspieren zuurstof verbruiken om te bewegen, wordt dit omgezet in koolstofdioxide; cellen sterven af en er worden nieuwe cellen aangemaakt; en wat we als voedsel binnenkrijgen, wordt afgebroken en omgezet in bruikbare stoffen voor het lichaam en afvalstoffen.
Beweging en transformatie veroorzaken onvermijdelijk sensaties in ons lichaam, zoals trillingen, beven, rillingen, warmte, kou, krampen, kippenvel, spasmen, gevoelloosheid, pulsaties, pijn, contracties, golven, kietelen, enz. Deze sensaties ontstaan en verdwijnen voortdurend, variëren van locatie tot locatie en kunnen direct door onze bewuste aandacht worden ervaren.
Transformatie in de seizoenen en de bewegingen van dag naar nacht en van goed naar kwaad. Beelden: veranderende seizoenen door padrefilar, de zon door OpenClipart-Vectors, de maan door Loony_Rabbit, de engel door Clker-Free-Vector-Images, de duivel door evilfavoriteart. Composition & Jolly Equilibrium logo by author.
II. Onwetendheid.
Toen Paulus (de apostel, niet de boskabouter) zei: “Ik begrijp niet wat ik doe”, doelde hij op zijn onvermogen om te begrijpen waarom hij niet in staat was om goed te doen, terwijl hij wel in staat was om kwaad te doen. De Boeddha ontdekte echter dat ons ego elke fysieke sensatie als aangenaam, onaangenaam of neutraal bestempelt, en hij ontdekte bovendien de universele menselijke neiging om aangename sensaties vast te willen houden (gehechtheid of verstrengeling) en onaangename sensaties af te wenden (afkeer). Daar ligt de basisoorzaak van onze ellende, omdat deze neigingen ervan uitgaan dat wat of wie we ook proberen te bezitten of af te wenden, permanente fenomenen zijn. Het is daarom geen wonder dat we uiteindelijk ellendig worden wanneer onze kostbare bezittingen (inclusief mensen) verdwijnen, of wanneer wat we proberen af te wenden steeds weer terugkomt (bijv. ziektes) – vooral wanneer we onszelf hebben overtuigd van de illusie dat we in staat zijn om het permanente bestaan zelf te creëren.
Laten we nu terugkeren naar de techniek. Wanneer de geest na drie dagen Anapana-beoefening is aangescherpt, begint het werk van de Vipassana-meditatie. Met volledige aandacht wordt elk deel van het lichaam onderzocht op lichaamssensaties. Daarbij wordt de aandacht continu systematisch van het hoofd naar de voeten bewogen en weer terug. Hierbij observeer je methodisch elk deel van het lichaam door alle sensaties te voelen die je tegenkomt, terwijl je ondertussen een kalme geest behoudt.
Verder wordt Adhiṭṭhāna tegelijkertijd met de Vipassana-techniek geïntroduceerd, wat verwijst naar de vastberadenheid om volledig stil te zitten tijdens de drie dagelijkse groepsmeditatiesessies.
Tijdens de cursus worden verschillende methoden aangeleerd waarmee het lichaam kan worden gescand. Dit is om te voorkomen dat de beoefening mechanisch wordt; het is immers geen trucje dat aangeleerd moet worden, maar een techniek om direct te ervaren dat wij zelf een continu veranderend fenomeen zijn. Dit is een voorwaarde om te beseffen dat de basisoorzaak van ons lijden ligt in onze eigen onwetendheid (van het feit dat we een veranderend fenomeen zijn), waaruit onze neiging tot gehechtheid en afkeer voortkomt. Want we zeggen wel te weten dat we op zeker moment zullen overlijden, maar heel diep van binnen hebben we onszelf ervan overtuigd dat ziekte en dood voor anderen zijn, maar niet voor ons zelf!
Metta: Alle Wezens Liefhebben
Aan het einde van elke meditatie mag de student alle mentale of fysieke onrust laten wegvloeien. Vervolgens wordt de aandacht een paar minuten naar buiten gericht om lichaam en geest te vullen met gedachten en gevoelens van goede wil en compassie voor alle wezens.
III. Wat zijn de voordelen?
Door het lichaam nauwkeurig en methodisch te scannen en observeren, leren we op natuurlijke wijze beter te concentreren, onze geest tot rust te brengen, beter te slapen, onze geestelijke en lichamelijke gezondheid te verbeteren en onszelf te accepteren, om maar een paar voordelen te noemen.
Bovendien, door direct zowel onze lichaamssensaties als het ego wat ze als aangenaam of onaangenaam labelt te ervaren, merken we onmiddellijk onze neiging om vast te houden aan de aangename sensaties en de onaangename te vermijden. Een voorbeeld:
Tijdens het scannen van het hoofd ontstaat er een pijnlijk gevoel in de rug. Het ego trekt dan automatisch onze aandacht als een magneet daar naartoe, weg van het hoofd, met de intentie om het lichaam te laten veranderen van houding (d.w.z. reageren). Maar als je, met behoud van een kalme en gelijkmoedige geest, je aandacht zachtjes terugbrengt naar het scannen van het hoofd, communiceer je feitelijk een boodschap aan je ego:
“Ja, we hebben een pijnlijk gevoel in de rug waargenomen en we erkennen dat er een pijnlijk gevoel is. We zullen er de nodige aandacht aan besteden tijdens het scannen van de rug en vervolgens beoordelen of een fysieke reactie nodig is. Tot die tijd blijft het lichaam stilzitten.”
Op deze manier is er geen sprake van onderdrukking van de pijnlijke sensatie (d.w.z. negeren, wat de sensatie alleen maar versterkt), noch van het gebruikelijke reactiegedrag in de vorm van houdingsveranderingen (door slaperigheid of irritatie; de middelen van het ego om ons te laten reageren op onaangename sensaties, of deze te onderdrukken). Het ego wordt hierdoor volledig erkend en op een gegeven moment begin je te ervaren dat de aanvankelijk ontstane onaangename sensaties weer verdwijnen, zonder dat je er zelf bewust iets aan hoeft te doen.
Een kalme en gelijkmoedige geest. Beeld: Oleksandr Skochko on Unsplash
Een belangrijk praktisch voordeel van deze beoefening van het erkennen van elke ervaren sensatie zonder erop te reageren, is dat het onvermijdelijk leidt tot een toenemend vermogen om kalm te blijven wanneer in het dagelijks leven op onze knoppen wordt gedrukt. Hoe minder we ons identificeren met onze lichaamssensaties, hoe minder we ons identificeren met onze knoppen, en hoe gemakkelijker het wordt om niet meegezogen te worden in onze gebruikelijke draaikolk van frustratie, woede, haat, hebzucht of waanideeën. In plaats daarvan ontstaan kwaliteiten zoals een breder perspectief, acceptatie, compassie, liefdevolle vriendelijkheid, dankbaarheid, vrijgevigheid, vergeving en, niet in de laatste plaats, humor.
Toen dat allemaal duidelijk werd tegen het einde van mijn retraite, was het alsof er een verborgen deur op een kier stond die me uitnodigde om binnen te komen kijken. Wu-wei all the way, baby!
IV. Probeer Dit Niet Thuis…
… tenminste niet als je een beginner bent die de Vipassana-techniek wil oppakken. Ik heb websites gezien die adverteren hoe je deze beoefening zelf kunt starten, maar zoals met elke techniek die je wilt leren is het sterk aan te raden om onder goede begeleiding te beginnen. De omgeving in elk Vipassana-centrum biedt ideale omstandigheden om de techniek aan te leren, waardoor deze later in het dagelijks leven veel gemakkelijker te implementeren is, en met een veel grotere kans op succes.
Bovendien is een bekende valkuil dat mensen deze techniek gebruiken om hun persoonlijke psychische of fysieke trauma’s te reguleren, die van nature reeds vol gehechtheid en afkeer zitten. Het gevaar schuilt er dan in dat je gehecht raakt aan de techniek als deze vruchtbaar blijkt, of er juist een afkeer tegen creëert wanneer dat niet het geval is, wat de ellende per definitie alleen maar vergroot.
Een ander argument voor beginners om met een 10-daagse retraite te starten, is het feit dat een Vipassana-retraite gratis is! Er zijn momenteel 259 Vipassana-centra wereldwijd, met daarnaast nog eens 128 andere cursuslocaties, en ze draaien allemaal volledig op vrijwilligers en donaties (wat meteen een idee geeft hoe aantrekkelijk deze techniek voor velen is).
De grote meditatiehal in het Dhamma Malay Vipassanacentrum in Kuantan, Maleisië, waar mijn eerste retraite plaats vond. Beeld van Dhamma.org
Hoewel de techniek een universele manier om lijden te beëindigen genoemd kan worden, geloof ik niet dat het voor iedereen geschikt is. Als je er niet intrinsiek toe aangetrokken wordt, als je constitutie actie vereist, of als je tot een leeftijdscategorie of omgeving behoort die het simpelweg verhindert om te mediteren, dan lijkt het contraproductief om er met alle geweld mee te willen beginnen.
Kortom: als je geïnteresseerd bent om kennis te maken met deze prachtige techniek, bezoek dan dhamma.org om een cursuslocatie bij jou in de buurt te vinden en beleef een prachtige reis waarin je jezelf verder kunt ontdekken.
Vrolijke ontdekkingsreis,
Erik
Notities & Referenties:
[1] Hart, William (1987). The Art of Living. United States of America, Harper & Row.
[2] Ibid.
[3] Langdurig zitten met gekruiste benen kan een probleem zijn voor mensen bij wie de heupgewrichten niet veel naar buiten (extern) roteren, maar wel veel naar binnen (intern). In dergelijke gevallen kan zitten met gekruiste benen ondraaglijke pijn in de knieën veroorzaken, omdat het kniegewricht overbelast wordt om het gebrek aan beweging in het heupgewricht te compenseren. De kniepijn wijst dan op daadwerkelijke schade aan de knie (wat een andere vorm van pijn is dan wat je doorgaans ervaart bij meditatie). Daarom kan het comfortabeler zijn om voldoende kussens onder je knieën te leggen zodat ze niet te veel worden belast, of om een kussen tussen je benen te leggen en op je knieën te gaan zitten, met je onderbenen iets naar buiten gericht. Voor meer informatie over dit fenomeen raad ik je aan om Anatomy for Yoga van Paul Grilley te bestuderen.
[4] Hart, William (1987). The Art of Living (hfdst. 2). United States of America, Harper & Row.
[5] Ibid.
Hoe eigen-wijs ben jij?
Waardevolle lezer, heb je transformerende ervaringen meegemaakt die je leven een andere wending hebben gegeven? Heb je een talent voor schrijven en wil je jouw verhaal delen via deze website? Neem gerust contact op. We willen onze community graag laten groeien!