Zijn we vechter, vluchter, bevriezer of pleaser?
Leestijd: 9 minuten
Onze vier verdedigingsmechanismen tegen gevaar: vechten, vluchten, bevriezen en vleien. Samenstelling: Erik Stout
Zodra er op mijn knoppen werd gedrukt, werd mijn gedrag reactief en automatisch. Achteraf had ik meestal het gevoel dat ik liever anders had gereageerd. Ik had zeer beperkte verdedigingsopties in bedreigende situaties. Tot mijn vreugde ontdekte ik echter dat die op elk moment kunnen worden uitgebreid!
Mensen hebben van nature drie basis beschermingsmechanismen voor gevaarlijke situaties: vechten, vluchten, of bevriezen. Echter gaat het hier om fysiek levensgevaar; we komen in een acute levensbedreigende situatie terecht en om te kunnen blijven voortbestaan is de fysiologische stressreactie – waarbij pijlsnel veel energie naar die spier(groep)en gaat die het nodig hebben – zeer welkom. Desalniettemin liggen de tijden waarin wij dagelijks moesten rennen voor roofdieren ver achter ons en heeft een groeiend deel van de mensheid amper nog te maken met dagelijks acuut levensgevaar. Een relatief nieuw gevaar waar wij mee te maken hebben sinds de opkomst van de agriculturele revolutie, is het zogenaamde emotionele gevaar.
In vroeger tijden bestond onze grootste dreiging uit roofdieren en de elementen. Nu zijn wij het zelf van wie we het meest te duchten hebben (zie het nieuws – of beter niet, als je je stressniveau laag wilt houden). Samenlevingen worden steeds groter en complexer en dat zorgt voor stress want: zoveel mensen zoveel zienswijzen. We komen dus steeds vaker in situaties terecht die weliswaar geen acuut levensgevaar vormen, maar die we wel als hoogst bedreigend en gevaarlijk beschouwen. Een graaiende bestuurder kan een bedrijf in gevaar brengen; een jokkende politicus kan het algemeen vertrouwen beschadigen; een woedende ouder kan een bedreiging vormen voor een kind; een nieuwe leidinggevende kan een bedreiging vormen voor mijn baan.
“Het enige waar we bang voor hoeven te zijn, is angst zelf.” Franklin D. Roosevelt. Beeld: geralt
Zoals wij vechten, vluchten en bevriezen voorheen inzetten om ons fysieke lichaam te beschermen, zo zetten we die ook in bij het afweren van emotioneel gevaar. Daarbij hebben wij ons repertoire uitgebreid met pleasen als beschermingsmechanisme. Deze heeft in de regel een nogal negatieve connotatie gekregen, maar kan prima van pas komen als een bepaalde situatie daarom vraagt, zoals traumatherapeut Pete Walker stelt:
“Mensen die in de kindertijd ‘goed genoeg ouderschap’ ervaren, worden volwassen met een gezond en flexibel repertoire als reactie op gevaar. Bij reëel gevaar kunnen ze putten uit al hun beschermingsmechanismen. Hebben ze makkelijk toegang tot de vechtreactie, dan zijn ze bekend met hun eigen grenzen en goed in staat die aan te geven, assertief te zijn en zichzelf agressief te beschermen indien nodig. Ook hebben ze gemakkelijk en op de juiste manier toegang tot hun vluchtinstinct en maken zich los of trekken zich terug wanneer confrontatie hun gevaar zou vergroten. Ze bevriezen op de juiste manier en geven het op of stoppen met worstelen wanneer verdere activiteit of weerstand zinloos of contraproductief is. Ten slotte pleasen ze ook op een meebuigende, ‘speelse’ manier en zijn net zo gemakkelijk in staat om te luisteren, helpen en compromissen te sluiten als ze zichzelf en hun behoeften, grenzen en standpunten verdedigen en uiten.”
Dat zou je kunnen omschrijven als ‘beschermingsmechanisme-training’. In een gebalanceerd huishouden, waar ouders zowel fysiek als emotioneel beschikbaar zijn, wordt kinderen kennis van de verschillende beschermingsmechanismen bijgebracht en in welke situaties of omstandigheden die het beste en meest effectief kunnen worden ingezet. Walker vervolgt:
“Degenen die in hun jeugd te maken hebben gehad met ‘niet goed genoeg ouderschap’, leren echter vaak te overleven door te veel te vertrouwen op het gebruik van één of twee van de beschermingsmechanismen.” (‘Niet goed genoeg ouderschap’ kan variëren van verwaarlozing of overvraging tot mentaal en/of fysiek misbruik - overigens niet alleen van ouders - maar beslaat ook die hele grote groep lieve en welwillende ouders die echter weinig of niet fysiek en/of emotioneel beschikbaar zijn. - red.)
Vervolgens legt hij uit dat fixatie op een of twee specifieke verdedigingsmechanismen onze mogelijkheid om de andere in te zetten beperkt. Dus als een bedreigende situatie vraagt om een effectieve vechtreactie, maar ons enige ontwikkelde verdedigingsmechanisme is bevriezen, zullen we hoogstwaarschijnlijk schade oplopen — fysiek, mentaal, of beide.
Aangezien ik een zeer goed getrainde, gespecialiseerde, onderscheiden, en bekroond pleaser was, kan ik dat bevestigen. Mijn onredelijke angst zorgde ervoor dat ik veel te lang in uitzichtloze situaties bleef hangen, terwijl een gezonde vluchtreactie veel wenselijker en effectiever zou zijn geweest.
Gelukkig heb ik later in mijn leven de waarde van een gezonde vluchtreactie mogen aanleren. Beeld: Erik Stout
Als we geluk hebben groeien we op in een omgeving waar we alle verdedigingsmechanismen kunnen leren en oefenen. Realistischer is echter dat onze ouders zich net zo weinig bewust waren van hun eigen beperkte repertoire aan verdedigingsmechanismen als hun ouders, dus hoogstwaarschijnlijk komen we helemaal niet achter het concept van verdedigingsmechanismen voordat we zelf volwassen zijn.
Aangezien we waarschijnlijk slechts een (of misschien twee) van de vier verdedigingsmechanismen zullen overontwikkelen, de kans groot is dat we geen toegang hebben tot de andere in situaties waarin die het meest effectief zijn. Bovendien, zoals Walker treffend uitlegt, kunnen overontwikkelde verdedigingsmechanismen veranderen in rigide overtuigingen, gedragingen en mentale (en fysieke) ziekten en stoornissen:
“Een overontwikkelde vechtreactie kan overgaan in narcistische stoornissen; een overontwikkeld vluchtinstinct kan omslaan in obsessief, compulsief gedrag en perfectionisme. Is bevriezing het overontwikkelde beschermingsmechanisme dan ligt dissociatie op de loer, en bij een overontwikkelde please-reactie wordt steeds meer geneigd naar overmatig over de eigen grenzen laten gaan vanuit de overtuiging niet zonder de ander te kunnen (co-dependentie).”
Zodra we ons hebben gespecialiseerd in een overontwikkeld verdedigingsmechanisme ten koste van de anderen, grijpen we er automatisch naar terug zodra op onze knoppen wordt gedrukt, ongeacht of dat het meest effectieve verdedigingsmechanisme is voor die specifieke situatie of niet. Maar aangezien geen twee bedreigende situaties identiek zijn, heeft elke situatie een nieuw gezichtspunt en een eigen unieke aanpak nodig.
Toegang hebben tot alle verdedigingsmechanismen geeft dus echte keuzevrijheid, vergroot ons zelfvertrouwen en kan zorgen voor toenemende ontspanning. Met een uitgebreide training in verdedigingsmechanismen, groeit onmiskenbaar het vertrouwen in iemands spontane vermogen om het meest geschikte te gebruiken in elke bedreigende situatie, zonder er vooraf over na te hoeven denken (net zoals een atleet na intensieve fysieke en mentale training niet meer na hoeft te denken over de uitvoering van zijn/haar sport tijdens Olympische Spelen).
Met toegang tot alle vier de verdedigingsmechanismen, groeit ons zelfvertrouwen enorm. Illustratie: SabFre
Zoals reeds bevestigd ben ik een gediplomeerd pleaser. Dat uitte zich bijvoorbeeld in een aantal van de bands waarin ik speelde, want ik wilde rijk en beroemd drummer worden. Daarvoor zocht ik muzikanten bij elkaar met de verwachting dat die hetzelfde wilden als ik, maar zonder dat te checken. Vervolgens kwamen we er muzikaal meestal wel uit en was er na zo’n half jaar een tof repertoire. Vanaf dat moment wilde ik gas gaan geven: veel gaan optreden en een show/image/brand gaan ontwikkelen, het liefst gebaseerd op mijn muzikale helden van Iron Maiden, Kiss en Van Halen.
Aangezien geen van de andere bandleden met een visie kwam en die in mijn optiek onontbeerlijk was, creëerde ik er een om die vervolgens aan de band voor te leggen. Mijn verwachting hierbij was dat elke visie beter was dan geen visie en dat mijn mede bandleden daarover hetzelfde dachten, wederom zonder dat te checken (concepten als afstemmen en feedback – behalve van gitaren – waren mij nog niet bekend). Dus ging ik aan de slag met het maken van een website, posters, optredens regelen etc., om er dan vervolgens na wederom zo’n half jaar achter te komen dat ik de enige bleek die ‘buitenmuzikale activiteiten’ ontplooide. Dat drukte op mijn knoppen want: bedreigende situatie – mijn beoogde gewenste situatie kwam in gevaar, dus kwam daar de pleaser in actie.
Nu ging ik, buiten de muzikale en buitenmuzikale activiteiten, ook nog eens tijd vrijmaken voor het enthousiasmeren van de individuele bandleden. Ik ging bij ze op bezoek, besprak de visie, moedigde aan en wilde ondersteunen, alles om ze maar in het standje ‘aan’ te krijgen. Wederom met de verwachting dat…nou ja, die dus.
Na alweer zo’n half jaar bleek: niets was veranderd. Dus in plaats van te enthousiasmeren ging ik toen dreigen met stoppen, maar nog steeds dacht ik dat te doen met als doel van deze band de nieuwe U2 te maken. Dat ik de rest juist keihard aan het wegduwen was bleef buiten zicht.
De goeie ouwe tijd, rocken met Vengeance.
Die kinderlijke gedachte paste heel goed bij mijn kinderlijke gedrag wat voortkwam uit mijn kinderlijke pijn, oftewel kindpijn. In mijn jonge jeugd heb ik met name pleasen ontwikkeld als beschermingsmechanisme om mijzelf staande te houden in dreigende en stressvolle situaties. Door niet mee te willen gaan in mijn visie en manier waarop de andere bandleden zouden moeten acteren, werden mijn kindpijn-knoppen hard ingedrukt met als gevolg dat ik toevlucht zocht in het enige beschermingsmechanisme waarover ik beschikking had: pleasen. Terwijl een bevriesreactie op dat moment bijvoorbeeld veel effectiever was geweest, bijvoorbeeld door te vragen of mijn visie werd gedeeld en of men daar al dan niet in wilde meegaan. Dat had mij en de anderen waarschijnlijk veel tijd, hoofdbrekens en energielekken gescheeld,
Uiteindelijk verliet ik na zo’n twee jaar stampvoetend de band met een beschuldigende vinger wijzend naar de rest; het lag immers niet aan mij dat het met deze band niets werd. Dit patroon heeft zich in ongeveer zes bands(!) herhaald voordat het voor mij zichtbaar werd. En zelfs toen ben ik er nog een keer finaal ingetuind! Het is zoals onze grootse zenmeester Johan Cruijff ooit zei:
“Je ken ’t pas zien als je ’t doorheb.”
Hier wordt duidelijk dat ik me nauwelijks bewust was van mijn eigen grenzen en behoeften en dat ik een onrealistische wens had (namelijk om een rijk en beroemd drummer te worden in plaats van een professioneel muzikant) die, zodra de wens realiteit zou zijn geworden, mijn behoeften zou bevredigen en mijn problemen voorgoed zou oplossen (er zou dan namelijk altijd iemand zijn die voor mij zou zorgen).
Mijn gebrekkige zelfkennis en zelfvertrouwen maakte mijn irreële wens ongelofelijk belangrijk en op het moment dat het pad naar de gewenste situatie in gevaar kwam, schoot ik in oude bekende verdedigingsmechanismen, oftewel oude gedachte- en gedragspatronen; pleasen tot ver voorbij de houdbaarheidsdatum om uiteindelijk gefrustreerd op te stappen.
Het vluchtinstinct en de bevriesreactie hebben de afgelopen elf jaar een ontwikkeling doorgemaakt. Steeds beter wordt herkend wanneer een situatie een dood paard blijkt en steeds makkelijker kan er tot tien geteld worden in tegenstelling tot een primaire reactie als er op mijn knoppen wordt gedrukt of mijn emmer overloopt. Maar dat had niet gekund zonder mijn familie, vrienden en niet in het minst mijn klasgenoten van de fysiotherapie opleiding. Ik ben hen allemaal nog altijd mega dankbaar voor alle feedback en spiegels die ze mij, met zeer veel compassie, continu hebben voorgehouden – en nog steeds doen.
Ontbreekt een ontwikkelde vechtreactie. Mijn grenzen en behoeften kennen en daarvoor kunnen (en durven) opkomen was tot recent een onderontwikkeld en onbekend gebied. Het enige bekende vechten uitte zich in woede uitbarstingen als mijn emmer weer eens vol was gelopen en was dus per definitie weinig helend en effectief; niet voor de situatie en evenmin als stress release. Vandaar het besluit om Nederland voor een poosje te verlaten om Tai Chi te gaan leren in China, want inmiddels waren twee dingen duidelijk geworden: 1) Beschikking hebben over alle vier de verdedigingsmechanismen onder stressvolle omstandigheden geeft keuze in gedrag (en daarmee een duidelijke verhoging van het zelfvertrouwen en algehele ontspanning); 2) Ongeacht de leeftijd is elk verdedigingsmechanisme aan te leren.
Bovendien stelt Walker terecht dat er een grote kracht schuilt in een overontwikkeld verdedigingsmechanisme, omdat we uiteraard ook de positieve kant van dat mechanisme hebben ontwikkeld. Wanneer ons verdedigingsrepertoire wordt uitgebreid met de tot nu toe minder ontwikkelde mechanismen, kan het overontwikkelde mechanisme onze grootste kracht worden.
Tot slot, om meer te weten te komen over onze eigen overontwikkelde verdedigingsmechanisme(n), zijn er veel manieren van zelfonderzoek beschikbaar. In dit artikel deel ik mijn eigen ontwikkelde methode voor dat doel, die je vrij kunt gebruiken wanneer het je uitkomt.
Zodra je weet tot welke mechanismen je automatisch toevlucht neemt, kun je ervoor kiezen om de minder ontwikkelde te gaan oefenen. Zo word je spelenderwijs veerkrachtiger en tegelijkertijd meer ontspannen.
Veel succes en een vrolijke groet,
Erik Stout
Hoe eigen-wijs ben jij?
Waardevolle lezer, heb je transformerende ervaringen meegemaakt die je leven een andere wending hebben gegeven? Heb je een talent voor schrijven en wil je jouw verhaal delen via deze website? Neem gerust contact met ons op via het contactformulier op de homepagina. We willen onze community graag laten groeien!