Druk Niet Op Mijn Knoppen!
Emotionele Knoppen – Onze Stressreactie als Beschermer of Vernietiger – een Methode voor Zelfonderzoek
Leestijd: 10 minuten
Te veel en te lang op knoppen drukken put ons uiteindelijk uit. Beeld: UrbanOrigami
Iedereen begrijpt wat er wordt bedoelt met op knoppen drukken. Iemand zegt iets of er gebeurt iets waardoor wij een heftige emotionele reactie ervaren als woede, ecstase, verdriet of angst.[1] Fysiologisch gezien treedt op zo’n moment onze stressreactie in werking. Dat is ons beschermingsmechanisme tegen gevaar van buitenaf en is dientengevolge heel welkom in acute levensbedreigende situaties, zoals moeten vluchten voor roofdieren of uit een brandend huis.
In dit artikel nemen we beknopt de werking van onze stressreactie (of fight or flight reactie) onder de loep. We onderzoeken in welke gevallen die reactie gewenst en constructief is, wanneer hetzelfde mechanisme zich tegen ons gaat keren en hoe we dat kunnen herkennen.
Een stressreactie vindt plaats wanneer ons brein vermoedt dat wij in een gevaarlijke situatie terechtkomen. Als reactie daarop zorgt het voor fysiologische aanpassingen in het lichaam om die dreiging het hoofd te kunnen bieden, of de dreiging nu reëel is of niet. Met andere woorden, als ons brein gevaar veronderstelt zorgt het dat ons lichaam paraat wordt gemaakt voor actie.
Globaal gezien werkt dat als volgt: nadat op onze knoppen is gedrukt wordt er vanuit het brein een boodschap verstuurd naar de bijnieren om adrenaline en/of cortisol het lichaam in te pompen, wat de stressreactie in de rest van het lichaam in gang zet. Energie wordt vrijgemaakt uit opslagplaatsen in het lichaam en wordt naar de spieren gebracht die dat het hardst nodig hebben. De hartslag gaat omhoog, het ademtempo gaat omhoog, onze houdings- en bewegingsspieren gaan aanspannen en als er heel hard op een knop wordt gedrukt en ons brein groot gevaar veronderstelt, worden langetermijnprocessen als de spijsvertering, celgroei en voortplanting meteen stilgelegd. Bovendien worden de grensbewaking en politie van onze eerstelijns verdediging hyper alert en actief, terwijl de rechercheurs en sluipschutters van onze tweedelijns verdediging juist worden stilgelegd.
Als een luid schreeuwende griezel al zwaaiend met een mes onze kant op komt rennen zijn al die processen heel wenselijk, want dan willen we al onze energie steken in maken dat we wegkomen. Dan heeft het weinig zin als een gedeelte van onze beschikbare energie gebruikt wordt voor het verteren van onze falafel of celregeneratie; die processen mogen weer aan de slag als de dreiging voorbij is.
Als deze griezel op je af komt rennen, is een goed werkende stressreactie je grootste cadeau! Beeld: sik-life
Onze stressreactie is derhalve een beschermingsmechanisme tegen gevaar van buitenaf. Toen wij nog jager-verzamelaars waren zonder vaste woon- en verblijfplaats en we nogal eens oog in oog kwamen met gevaarlijke roofdieren, werd er in eerste instantie hard op onze reële angst-knop gedrukt. Het brein veronderstelde, reëel genoeg, dat als er geen actie ondernomen werd, er spoedig weinig brein meer over zou zijn om in het vervolg wat dan ook nog te ondernemen, dus werd een heftige stressreactie in gang gezet. In milliseconden werd beoordeeld of er een vluchtroute beschikbaar was. Zo ja, dan ging alle beschikbare energie in het lichaam naar de beenspieren om te maken dat we wegkwamen. Werden we echter in een hoek gedrukt, dan ontstond hevige frustratie die snel omsloeg in blinde woede. Alle beschikbare energie ging daardoor naar de borst- en armspieren om zodoende te proberen de belager van ons af te rossen. De angst-knop veranderde in een woede-knop en beide waren effectief, omdat de dreiging reëel was; namelijk acuut en levensbedreigend.
Natuurlijk kost zo’n reactie heel veel energie, maar linksom of rechtsom zou zo’n situatie waarschijnlijk niet lang voortduren. We eindigen dan òf in veiligheid òf als lunch en in het eerste geval hebben we daarna tijd om bij te komen en vooral ook: bij te tanken. Eten dus en op een rustige en veilige plek zodat ons spijsverteringssysteem onze interne benzinetank weer kan bijvullen.
Eten en daarna slapen op een veilige plek geeft je herstelprocessen een boost. Beeld: andreas_danang_a
Aangezien ons spijsverteringssysteem uit staat tijdens een stressreactie is het logisch dat het aan gaat zodra wij fysiek en mentaal tot rust zijn gekomen. Dat gebeurt vooral wanneer wij slapen, dus in gezonde omstandigheden produceren wij ’s nachts energie die we vervolgens overdag consumeren. Dat proces werkt prima zolang er per dag hooguit een paar keer op knoppen wordt gedrukt. Alleen lijkt het er steeds meer op dat er elke dag juist steeds vaker op onze knoppen wordt gedrukt. Hoe kan dat als we er vanuit gaan dat we amper nog in daadwerkelijk levensbedreigende situaties terecht komen?
Dat heeft te maken met de verandering van onze samenlevingen die steeds groter en complexer zijn geworden. Het valt buiten het bereik van dit artikel om daar dieper op in te gaan, maar feit is dat bij ons tegenwoordig veel vaker op zogenaamde emotionele knoppen wordt gedrukt: ondanks dat er geen acute levensbedreigende situatie aan de hand is, veronderstelt ons brein toch gevaar en start een stressreactie ter bescherming. Dat kan zowel effectieve als destructieve gevolgen hebben, afhankelijk van de context.
Een voorbeeld van een effectieve stressreactie nadat er op emotionele knoppen is gedrukt, is als we op het punt staan een belangrijk eindexamen te maken. Op onbewust niveau kan er op angstknoppen worden gedrukt, want we weten nooit van tevoren hoe het zal gaan. We hebben hier niet te maken met een acute levensbedreigende situatie, maar doordat er op knoppen is gedrukt zorgt ons brein toch voor een stressreactie. Zo’n uur voor aanvang begint de spanning op te lopen en voelen we ons een beetje nerveus. Dat is op zich prima want een van de effecten van de stressreactie is dat ze ons alert maakt. Tijdens het examen dienen we de focus op ons werk te richten in plaats van wat we vanavond willen eten. Zodra de toets begint kunnen we onze volle aandacht daar op richten en hebben we waarschijnlijk niet veel oog meer voor onze eigen nervositeit. Daarna volgen opluchting en ontspanning nadat we de examenzaal hebben verlaten want de mate van alertheid die we voor de toets nodig hadden is niet meer nodig. Ons brein begrijpt dat prima en stopt de stressreactie.
Ontspanning na te zijn geslaagd. Beeld: robtowne0
Tot zover is de stressreactie effectief. Ze bezorgt de alertheid die nodig is om een belangrijke taak te volbrengen en stopt als de ‘dreigende’ omgeving (de examenzaal) is verlaten. Maar stel nu eens dat we dagelijks, zo’n tien uur per dag, eindexamens in examenzalen zouden moeten maken, waarbij elk examen even belangrijk is. Onze hart, longen en houdings- en bewegingsspieren maken overuren (en raken verkrampt) terwijl onze spijsvertering-, immuun- en andere herstelsystemen steeds minder en slechter gaan functioneren.
Maar Erik, niemand hoeft dagelijks tien uur eindexamens te maken. Je overdrijft schromelijk.
Zou je denken? Het verhaal van Natasja zegt iets anders. Ze begint enthousiast aan een nieuwe baan als computerexpert bij een groot bedrijf. Omdat ze als expert is aangenomen, stelt ze na een paar weken enkele IT-verbeteringen voor aan haar teamleider. Hij reageert enthousiast, zegt er meteen mee aan de slag te gaan en er binnenkort op terug te zullen komen. Natasja voelt zich gehoord en gewaardeerd. Maar na een week of twee merkt ze dat de kletsende collega's bij de koffiemachine plotseling vertrekken als ze nadert. Wanneer ze hulp of informatie nodig heeft beginnen sommigen haar te negeren. Ze begrijpt niet wat er aan de hand is, dus ze regelt ze een ontmoeting met haar teamleider om advies te vragen. In die meeting negeert hij haar vraag over het gedrag van haar collega's. In plaats daarvan praat hij steeds harder en lijkt het alsof hij geïrriteerd is. Met een autoritaire houding vertelt hij haar dat de IT-verbeteringen die ze voorstelde onpraktisch en veel te duur zijn. Het huidige systeem loopt prima en ze zou er goed aan doen om in de toekomst geen problemen meer te veroorzaken. Met die boodschap wordt ze weggestuurd.
Natasja begon deze baan open minded. Dat betekent dat ze zich niet voorbereidde op een vijandige aanval omdat ze er geen verwachtte. Ze ging bij dit bedrijf werken met een veilig en ontspannen gevoel. De allereerste keer dat collega's de koffiemachine verlieten toen ze naderde zal ze er niet veel achter hebben gezocht. Maar toen dit bleef gebeuren begonnen er twijfels in haar hoofd te kruipen. Wat kon er aan de hand zijn? Om daar achter te komen regelde ze een ontmoeting met de teamleider. Tot dat moment had ze nog steeds het idee dat het gedrag van haar collega’s niet zo veel met haar te maken had. Die hoop werd echter hard de kop ingedrukt door de houding en boodschap van haar teamleider. Die ontmoeting diende daardoor als precedent, want als dit één keer gebeurt kan het meerdere keren gebeuren. Daardoor begint ze zichzelf steeds meer af te vragen of ze hem en haar collega’s kan vertrouwen. Vanaf nu zal elk nieuw incident haar gevoel van onzekerheid en onbeduidendheid vergroten. Hoe meer incidenten er voorkomen, al is het maar in haar gedachten, hoe vaker er dagelijks op haar knoppen gedrukt gaat worden – zelfs tot in de veiligheid van haar eigen huis, als denken aan de werkplek inmiddels ook een emotionele knop is geworden.
Wanneer een plek giftig blijkt voor je eigen gezondheid en levensplezier, kun je beter vertrekken. Beeld: Tumisu
Het bovenstaande voorbeeld geeft meteen aan dat zo’n proces meestal sluimerend en onopvallend verloopt. Dat werkt een beetje als het sokken-aantrek-principe: wij zijn ons heel bewust van de sokken als we die aantrekken. We voelen de sok over de tenen, de wreef en de enkel glijden en zijn ons er goed van bewust dat de sokken om de voeten heen zitten. Zodra we eenmaal zijn aangekleed is er echter geen enkel besef meer van de sokken om onze voeten. Toch zijn ze de hele tijd aanwezig ondanks dat wij ons daar niet meer bewust van zijn.
Op dezelfde manier kan er steeds vaker op onze knoppen worden gedrukt zonder dat wij daar nog besef van hebben. Daardoor hebben wij de neiging om ongemerkt in giftige situaties te glijden waar we er niet meer op tijd uit kunnen komen, wat bijvoorbeeld kan gebeuren als Natasja te lang in de voor haar ongezonde werkplek blijft hangen. De vraag is dan: hoe kunnen wij zo’n glijdende schaal herkennen?
De meest voor de hand liggende aanwijzingen kunnen we vinden in ons eigen lichaam. In mijn geval is door mijn rug gaan een overduidelijke stressblessure gebleken. Telkens wanneer ik teveel ballen in de lucht probeer te houden, waardoor te vaak op mijn knoppen wordt gedrukt dan ik op dat moment aankan, ga ik gegarandeerd door mijn rug heen.
Door de rug gaan is voor mij een bekende stressblessure. Beeld: kevin120415
Andere persoonlijke voorbeelden die na zelfonderzoek helder zijn geworden, zijn een duidelijk voelbare heftige en snelle hartslag, druk op mijn borst en een verharding van mijn gezichtsuitdrukking als er heftig op mijn woede- of angstknoppen wordt gedrukt; en een strakke band om mijn buik, gevoel dat mijn keel wordt dichtgeknepen, traanvorming achter mijn oogbollen en hard willen huilen bij verdriet bijvoorbeeld.
Welke lichaamsreacties er optreden na een stressreactie is voor iedereen anders. Sommige komen vrij vaak voor, zoals bijvoorbeeld hoofdpijn of migraine, spier- en gewrichtspijnen, concentratieverlies, maag- of darmproblemen of een steeds korter lontje, maar ook hartkloppingen of hyperventilatie, om er maar een paar te noemen.[2] Uniek voor ieder individu is echter de combinatie van symptomen en plaatsen in het lichaam waar de reacties gevoeld kunnen worden.
Stress gerelateerde symptomen zijn ook te herkennen aan het feit dat ze nogal eens terugkeren (onze zogenaamde ‘zwakke plek’) en op zichzelf slechts ‘lichte’ blessures zijn. Het feit dat ze terugkeren echter wijst erop dat we de neiging hebben om continu in dezelfde soort problematische situaties terecht te komen; oftewel in plaats van als mens door te ontwikkelen lopen we continu in rondjes. Dat heeft te maken met onze in de kindertijd aangeleerde gedragingen, want een emotionele knop triggert een nog niet verwerkte ‘pijn’ uit de kindertijd. Zolang die zaken nog niet door ons als volwassene in het hier-en-nu worden geadresseerd, veranderen we elke keer dat er op onze knoppen wordt gedrukt in het kind wat die knop heeft gecreëerd als beschermingsmechanisme en gedragen ons dan als zodanig.
Dat besef deed mij starten met journalling en een van de methoden om mijn gedachte- en gedragspatronen in kaart te krijgen was om telkens na een heftige emotionele uitbarsting vijf vragen te beantwoorden. Inmiddels ben ik ruim zeven jaar onderweg en heeft mij dat geen windeieren gelegd, in de zin dat het begrip en daarmee de compassie voor mijn malle reacties en emotionele gedrag nadat er op emotionele knoppen is gedrukt navenant groeien. Wat ik niet had kunnen bevroeden echter was de evenredige groei van mijn begrip en compassie voor anderen.
Sri Ramana Maharshi maakte letterlijk geen onderscheid tussen mensen en hun klassen, dieren, vegetatie of wat dan ook. Hij behandelde alles en iedereen gelijk en zijn compassie was dientengevolge alomvattend. Beeld: meherbabatravels.com
Het is daarom met plezier dat ik hierbij deze Vijf Vragen Voor Zelfonderzoek© methode met jullie deel. Ik beveel aan om deze vragen te beantwoorden als de rust na een stressreactie is teruggekeerd. De hoge emotie van het moment is dan afgenomen wat je in staat stelt om de vragen met gezonde onthechting te beantwoorden. Probeer daarnaast feitelijk en objectief de vragen te beantwoorden, zonder daar een oordeel aan te hangen.
Voor mij werkt het prettig en verhelderend om telkens voordat een nieuwe episode wordt geschreven, de vorige terug te lezen. Het effect van iets waarvoor ik mezelf bijvoorbeeld hard op mijn kop had gegeven neemt dan af en patronen worden zichtbaar; zowel van de bronnen die op mijn knoppen kunnen drukken (met name mijn eigen gedachten, andere mensen, of bepaalde plaatsen of omstandigheden), als mijn automatische en onvrijwillige emotionele reacties daarop. Dat gezegd hebbende is het natuurlijk belangrijk dat je deze methode gebruikt op een manier die voor jou het beste en fijnste werkt.
Vrijheid betekent voor mij dan ook onder andere dat we kunnen kiezen om anders, of helemaal niet, te reageren als er op onze emotionele knoppen wordt gedrukt. Alleen niet vanuit repressie, maar vanuit compassie. Dat is nogal een verschil voor de gemoedsrust want repressie frustreert slechts en zet ons op slot, terwijl compassie blijer en vrijer maakt.
Mocht je vragen of opmerkingen hebben over dit artikel of de Vijf Vragen Methodiek, laat een bericht achter of neem contact op via het formulier. Klik hier voor de uitgebreide methodiek waarbij elke vraag individueel wordt besproken.
Vijf Vragen Voor Zelfonderzoek©
Wie of wat drukte er op mijn knoppen?
(Oftewel: door wie of waardoor werd de stressreactie in werking gezet?)Wat kwam er in mijn geest/gedachtewereld op? (Woorden? Zinnen? Afbeeldingen? Kwade wensen jegens mezelf of anderen? Schrijf alles oprecht op, niks is goed of fout.)
Waar voelde ik de stressreactie in mijn lichaam? (En omschrijf het gevoel)[3]
Wat was de onderliggende emotie? (angst – woede – verdriet – ecstase)
Wat deed ik nadat er op mijn knoppen was gedrukt? (Omschrijf mijn gedrag)
Veel succes en plezier met onderzoeken.
Vrolijke groetjes,
Erik Stout
[1] Nagenoeg alle gemoedstoestanden hebben een van deze vier basisemoties als onderliggende emotie.
[2] In Plezier Met Stress 2.4 wordt een uitgebreide lijst van zogenaamde ‘lege-brandstoftank-symptomen’ behandeld (nog niet gepubliceerd).
[3] Naast de voorbeelden die reeds in dit artikel zijn genoemd valt ook te denken aan: niet meer uitgerust wakker worden; verkrampingen of pijn in het bekkengebied; steen in de maag; moeite met slikken; misselijk- of duizeligheid; of het gevoel dat iemand onze maag via de slokdarm en mond naar buiten trekt.
Hoe eigen-wijs ben jij?
Waardevolle lezer, heb je transformerende ervaringen meegemaakt die je leven een andere wending hebben gegeven? Heb je een talent voor schrijven en wil je jouw verhaal delen via deze website? Neem gerust contact met ons op via het contactformulier op de homepagina. We willen onze community graag laten groeien!